Afvink-gedrag dempt het bewustzijn

Zijn werkende leven wijdde Peter Blom aan de opbouw van Triodos Bank. Als vrijwilliger maakte hij in 1980 het prille begin mee en in 1989 kreeg hij leiding over de bank, die uitgroeide tot een van de duurzaamste banken ter wereld. Een lichtend voorbeeld in een wereld die geld is gaan zien als doel op zich. Hoe kan de financiële sector weer dienstbaar worden aan de reële economie? De hoogste tijd voor een bezinnend gesprek met Peter Blom. “Als mensen elkaar niet meer kennen en markten worden geanonimiseerd, dan is een financiële transactie niet meer dan een handeling achter jouw schermpje en ga je snel heel eenzijdig naar jouw eigen belang kijken. Als transacties gebaseerd zijn op relaties, dan ontstaat er letterlijk en figuurlijk meerwaarde. Geld terugbrengen in de verbondenheid tussen mensen zie ik als een vorm van naastenliefde.”

Door: Henk-Jan Hoefman

Dit ideaal staat nog ver af van de werkelijkheid binnen het financiële systeem dat gedomineerd wordt door commerciële grootbanken. De krachten en machten zijn groot. Geld zal niet snel van zijn voetstuk vallen. We blijven tegen beter weten in dansen rond het gouden kalf. “Geld is een spiegel en de weerspiegeling laat ons naast mooie en zinvolle zaken ook lelijke dingen zien. Vrijwel alles om ons heen wordt gefinancialiseerd en daarom confronteert de spiegel ons met steeds intensere beelden. We zien een doorgeschoten marktwerking in de zorg. We exploiteren de natuur. Er wordt gespeculeerd met landbouwgronden. De huizenprijzen exploderen. Een samenleving die alles door de geldbril ziet, verliest het zicht op de werkelijke behoeften van mens en natuur. We kunnen overal wel een prijskaartje aanhangen, maar we kunnen dingen steeds minder op hun intrinsieke waarde schatten. Dus we moeten dóór de spiegel van het geld heenkijken naar de achterliggende oorzaken van deze marktdynamiek. Waar is de markt adequaat en waar is de marktwerking ziekmakend? Die diepere reflectie vindt echter nog onvoldoende plaats, terwijl ik dat een van de meest urgente vraagstukken vind.”

Actie en contemplatie
Eind 2021 is Peter Blom afgezwaaid als CEO van Triodos Bank en kwam er een einde aan een periode van veertig jaar, waarin werkweken van tachtig uur geen uitzondering waren. Nu heeft hij meer ruimte voor reflectie en het verwerken van alle belevenissen. Peter Blom: “Ik word nu minder geleefd en dat is wel even wennen. Terugkijken op mijn werkleven is niet alleen makkelijk. Heb ik altijd de goede afslagen genomen? In veel gevallen denk ik wel, maar met de kennis van nu had ik bepaalde dingen anders moeten doen. Daarbij realiseer ik me dat bepaalde beslissingen ook momentopnamen zijn en dat er later een ander licht op kan schijnen. Hadden we bijvoorbeeld niet veel eerder en krachtiger op de transitie van de landbouw moeten inzetten? Zelfreflectie vergt ook een zekere zelfcompassie om zo’n exercitie uit te kunnen houden. Ondernemerschap behelst immers de moed om dingen te doen, terwijl je op dat moment nog niet zeker weet of ze echt de beste oplossing zijn. Als je later terugkijkt zie je wat beter of anders had gekund. Als je verzeild raakt in een te contemplatieve stemming, dan kom je niet meer aan ondernemen toe. Maar je moet het jezelf ook weer niet te makkelijk maken door te zeggen: ‘Waar gehakt wordt, vallen spaanders.’ Laat de keuzes die je maakt wel goed tot je doordringen. Daarbij moet je achteraf niet te veel inzoomen op details, want dit brengt ons niet de belangrijkste inzichten. Dat gaat beter door uit te zoomen. We begrijpen de dingen beter als we erboven gaan hangen; kijken naar de grote verbanden. Het is de kunst actie en contemplatie hand in hand te laten gaan, maar in het drukke bestaan is dat een balanceer-act.”

De valkuil van Maslow
Nu Peter Blom is afgezwaaid kan hijzelf uitzoomen en terugkijken op zijn loopbaan bij de bank. Wat waren cruciale keuzes waar hij met voldoening op terugkijkt? “Triodos Bank heeft de integraliteit van haar missie altijd vooropgezet. Daar ben ik trots op. We zijn niet in de valkuil getrapt van het oude Maslow-idee; eerst flink winst maken en daarna leuke, verantwoorde dingen doen. Dat zit niet in de missie van de bank, dat zit niet in mij. Veel organisaties zijn nog een gevangene van dit paradigma, want het is zeer diep geworteld en erg hardnekkig. Winstmaximalisatie is binnen bedrijven veelal leidend en pas later gaan ze het over zinvolle zaken hebben, alsof dat een luxe is. Ik vind dit achterhaald denken. Vanaf de oprichting eind jaren ’80 wilden we bij Triodos Bank voor klanten en voor de maatschappij van betekenis zijn. Het behalen van financieel rendement maakt daar onderdeel van uit. We zijn toen bijvoorbeeld krachtig in de markt van de duurzame energie gestapt. Met overtuiging investeerden we in windenergie, terwijl er nog geen droog brood in te verdienen viel, maar we geloofden in de positieve, maatschappelijke impact. Het was echt pionieren en velen verklaarden ons voor gek, maar het heeft de bank veel opgeleverd. Het gaf Triodos niet alleen het profiel van een pionier, maar het was uiteindelijke ook een zeer winstgevende business. Maar geld verdienen stond nooit op zichzelf.”

Verziekte voedselketen
Niet alles was succesvol. De duurzame landbouw bleek een taaie materie. Peter Blom vertelt open over het feit dat niet alle pogingen om biologische boeren te financieren zijn gelukt. “De voedselketen is verziekt en wordt gedicteerd door enkele grote producenten die 80% van de markt in handen hebben. Aan de andere kant heb je de machtige supermarkten. De boeren worden in dit krachtenveld fijngemalen en zijn het afvoerputje van de keten geworden. Met de door speculatie stijgende grondprijzen wordt het voor de boeren nog lastiger om hun bedrijf op een gezonde en duurzame manier te voeren. Het neoliberale idee dat je grond gebruikt voor de meest winstgevende economische activiteit pakt heel slecht uit voor de duurzame landbouw. Met deze geldgedreven kijk op grond komen woningbouw en industrie veelal als winnaars uit de bus, maar dat is geen houdbaar, lange termijn perspectief. Daarom heb ik tien jaar geleden samen met Herman Wijffels de Wetenschappelijke Raad voor Integrale Duurzame Landbouw en Voeding opgericht. In ons laatste rapport staat drievoudige gezondheid centraal; de gezondheid van mensen, de gezondheid van het boerenbedrijf en de gezondheid van de planeet. Daarmee laten we zien dat deze drie domeinen geen geïsoleerde grootheden zijn. Dat is wel gebeurd en hebben we in Nederland een groot probleem gecreëerd, omdat we te lang zijn doorgegaan met het op grote schaal produceren van goedkoop voedsel met te weinig oog voor de gezondheid. Na de Tweede Wereldoorlog was dat begrijpelijk en nuttig, maar we zijn de Nederlandse delta blijvend gaan zien als productieplek van veel voedsel voor de export. Efficiency en lage prijzen waren leidend. Dat gaat ten koste van gezondheid, biodiversiteit, dierenwelzijn en landschap. Nu begint het gesprek te kantelen en beseft men dat het in de landbouw niet alleen over efficiency gaat.”

Hardnekkige systemen
Niet alleen het landbouwsysteem is taai en moeilijk van zijn plek te krijgen. Ook het financiële systeem is dichtgetimmerd en lijkt zich maar moeizaam aan te passen aan de
maatschappelijke roep om bewust bankieren. “We zijn ons sinds de financiële crisis veel bewuster geworden van de risico’s van het huidige financiële systeem waarbij de relatie tussen de reële economie en het geld steeds minder werd. De bestrijding van de uitwassen hebben geleid tot een vloedgolf van nieuwe procedures en reguleringen. Op die manier proberen we de risico’s weg te managen. Binnen de wekelijkse vergaderingen van de Raad van Bestuur besteedden we binnen Triodos Bank twintig jaar geleden ongeveer 10 tot 15% van onze tijd aan compliance and regulation, tegenwoordig is dat al gauw 80%. Je bent voortdurend met juristen en compliance officers bezig om te bezien of alle procedures wel waterdicht zijn. Het wantrouwen in de financiële sector is vooral neergeslagen in meer procedures. Er is minder ingezet op een gezonde ontwikkeling van normen en waarden bij mensen. Daar worden wel mooie woorden over gesproken, maar uiteindelijk gaat het er in de audits om of de vinkjes op de goede plaats staan. Je kunt beargumenteren dat hierdoor de risico’s minder zijn geworden, maar in mijn ogen zijn ze juist gróter geworden. Afvinkgedrag dempt immers het bewustzijn en het eigen verantwoordelijkheidsbesef neemt af. Dat zie ik als het echte risico.”

Bewustzijn als breekijzer
Kan een groeiend bewustzijn binnen de samenleving over de positieve en negatieve effecten van geld als breekijzer dienen voor het huidige, verziekte financiële systeem? “Bewustzijn is het begin van een weg, maar ik zie jammer genoeg vaak dat het daarbij blijft. Er is meer nodig. Als je inzicht verwerft, dan moet je er ook iets mee doen! Je moet bewustwording inzetten om te begrijpen hoe transities verlopen en hoe je taaie patronen doorbreekt. Je moet snappen in welke fase we maatschappelijk zitten in ons denken over geld, economie en marktwerking. We zullen onze tanden echt moeten zetten in de onderliggende systeemvragen. Dan stuit je bijvoorbeeld op het boeiende begrip true pricing. Is de prijs van een product een weerspiegeling van wat het daadwerkelijk kost, inclusief alle sociale- en milieukosten. Wie betaalt de echte kosten van bijvoorbeeld die spotgoedkope vliegreis naar ZuidEuropa? Of wordt de prijs bepaald door de macht van de markt? Ten onrechte denken we dat marktsystemen een natuurgegeven zijn. Ook de prijsbepaling door de markt is een product van het menselijk denken en de keuzes die daaruit voortvloeien. Het goede nieuws is dat we systemen anders kunnen inrichten als we dat willen. Ik zie de kritische massa groeien die vanuit andere waarden wil bouwen aan meer verlichte systemen die dienstbaar zijn aan mens en maatschappij.”

Naastenliefde als leidraad
Inspiratie voor de waarden die Peter Blom nastreeft, zijn goed te begrijpen vanuit het gedachtegoed van de grote spirituele en religieuze stromingen, zoals het christendom. “Omgaan met vrijheid en het praktiseren van naastenliefde zijn in mijn ogen de meest fundamentele waarden waar we als mens mee te maken hebben. Vrijheid kun je nooit geïsoleerd zien, maar altijd in relatie met de verantwoordelijkheid die je hebt. In dit licht vind ik het Nieuwe Testament interessant. Veelvuldig wordt er in de geschriften opgeroepen om verantwoordelijkheid te nemen voor je medemens en je omgeving, maar tegelijkertijd worden er veel dingen open gelaten. In vrijheid moet je jezelf telkens weer verhouden tot hetgeen een bepaalde situatie van je vraagt. Je kunt dus niet stellig zeggen dat je een christen bent, want je moet het elke keer weer worden. Of je dit predicaat kunt dragen heeft niets te maken met het feit of je zondag wel of niet naar de kerk gaat. Van belang is of naastenliefde in jouw leven daadwerkelijk gestalte krijgt. Dat is het tegenovergestelde van vinkjes zetten!”

De kracht van samenwerking
Het praktiseren van compassie in actie vergt een levenslange beoefening. Dat gaat met vallen en opstaan. Welke voorbeeldfiguren brachten Peter Blom belangrijke levenslessen? “Franciscus van Assisi vind ik de ultieme belichaming van compassie voor je naasten en de natuur. Maar als puber was ik ook gefascineerd door Kropotkin, een ethisch anarchist uit Rusland. Hij was een prins uit een schatrijke familie, maar wilde niet verder leven in de lijn van zijn afkomst en ging naar het westen. Als ecoloog bekritiseerde hij Darwin die in zijn evolutietheorie uitging van de survival of the fittest. Kropotkin schreef een groot werk met de titel ‘Wederzijdse hulp’, waarin hij duidelijk maakt dat samenwerking de grootste kans op overleven geeft. Niet alleen in de dierenwereld, maar ook binnen menselijke gemeenschappen. Hij bestudeerde onder andere associaties van horlogemakers in de Jura. Daar zag hij de kracht van kleine werkverbanden die samen werden bestuurd. Kropotkin liet aan het begin van de vorige eeuw al zien dat je vanuit eigen verantwoordelijkheid het goede, het sociale kunt doen. Niet omdat de overheid dat van je vraagt of eist, maar omdat je veel zaken het beste onderling kunt regelen. Als puber sprak me dat al aan. Ik wilde net als deze tegendraadse Rus graag revolutionair worden om de omstandigheden voor mensen beter te maken, maar net als hij geloofde ik bovenal in het eigen initiatief, ondernemerschap met je eigen ethiek als leidraad.”

Niet links, niet rechts
Peter Blom had wel wat weerstand tegen het keurige lyceum in Oegstgeest waar hij opzat. Hij begon een wereldwinkel, dus was hij links. Hij verdiende er behoorlijk wat geld mee, dus was hij rechts. Op zijn traditionele school vonden ze het in eerste instantie maar raar. “Toen ontdekte ik dat ondernemen ten diepste een sociale aangelegenheid is. Als jongen van veertien ging ik naar de paters in Leiden, want ik had gehoord dat zij dozen vol interessante spulletjes uit hun missiegebieden Angola en Mozambique hadden staan. Zij vonden het wel leuk dat zo’n puber deze dingen wilde verkopen, maar ik moest wel cash betalen. Het is echt een handeltje geworden. Het grootste probleem was op een gegeven moment dat ik er behoorlijk wat winst mee maakte. Maar van wie is die winst eigenlijk? Ik had niet het idee dat het míȷn winst was. Uiteindelijk heb ik het aan een stichting geschonken. Ondernemerschap en sociale rechtvaardigheid hebben bij mij altijd in elkaars verlengde gelegen.”

De prijs van een mesje
In de jaren ’50 van de vorige eeuw was de term maatschappelijk verantwoord ondernemen nog niet uitgevonden. Hebben zijn ouders deze levensstijl voorgeleefd? “Mijn vader had een slijperij voor gereedschappen en huishoudelijke zaken, zoals scharen en messen. Hij keek eigenlijk niet naar de prijs die hij kon rekenen, maar vroeg de prijs die hij verantwoord vond. Hoogleraren uit het Leids Universitair Medisch Centrum klopten soms bij hem aan, omdat ze een nog niet bestaand chirurgisch mesje nodig hadden bij operaties. Om uit te vogelen hoe hij dat innovatieve mesje het beste kon maken kostte hem een week. Dat vond hij hartstikke leuk werk, maar als hij klaar was vroeg mijn vader zich af wat hij voor zijn werk moest rekenen. Dan zei hij tegen de professor: ‘Het is een klein mesje, geef maar een kwartje.’ Als puber vond ik dat een leerzaam moment. Op school leerde ik dat de prijs door de markt wordt bepaald, maar ik zag dat mijn vader er heel anders naar keek. Soms wist hij dat het slijpen van een grasmaaier voor bepaalde klanten moeilijk was op te brengen en dan rekende hij gewoon minder. Hij was mensen aan het helpen en daarmee moest ook nog een inkomen worden verdiend, maar wel in die volgorde.”

Sustainable Finance Lab
Bankier worden was niet het lichtend ideaal van Peter Blom. Hij vertrok naar Amsterdam om economie te studeren, maar vond dat veel te theoretisch en modelmatig. “Ik wilde ondernemen en door mijn vervangende dienstplicht kwam ik bij Triodos Bank terecht, toen een echte start up. Ik heb de hele ontwikkelweg van de bank meegemaakt. Als relatief kleine bank zijn we aanjager van bepaalde vernieuwingen. We hebben bijvoorbeeld in 2011 het Sustainable Finance Lab opgericht, omdat ik de verantwoordelijkheid voelde om binnen de financiële sector een ander geluid te laten klinken en te zien of een nieuwe verbinding tussen wetenschap en sector daarbij kon helpen. Het doel van het Sustainable Finance Lab is bouwen aan een stabiele en robuuste financiële sector, maar wel een die bijdraagt aan een economie die de mens dient zonder daarbij zijn leefmilieu uit te putten. We bieden een platform om de uitdagingen te bespreken met wetenschappers, financiële professionals, toezichthouders en beleidsmakers. Ik vind dat collega-banken echt nog steeds veel te weinig aan duurzaamheid doen, maar ik speel nooit op de man. Je merkt in het contact van mens
tot mens dat je niet zoveel van mening verschilt, maar dat het keurslijf van hun functie bij een grootbank tot andere beslissingen leidt. De meesten ervaren dat als pijnlijk, maar accepteren het.”

Het leven doorgeven
Na veertig jaar trouwe dienst aan de Triodos Bank gaat Peter Blom niet op zijn lauweren rusten. Daarvoor zijn de maatschappelijke problemen, die hem aan het hart gaan, te groot en te urgent. Nu hij toezichthouder is bij uiteenlopende organisaties, waaronder De Nederlandse Bank en het Centraal Planbureau, kan hij vanuit deze nieuwe rollen blijven bijdragen aan de transitie die nodig is. Meer op de achtergrond, maar met een missie. Is hij optimistisch of pessimistisch over de toekomst? “Het wordt zeer spannend. Als je het lineair bekijkt, dan lijkt het bijna onbegonnen werk, maar volgens mij veranderen systemen niet lineair en daar ligt onze kans. Dat heeft te maken met het groeiend besef dat alles met alles samenhangt. Je bent meer dan je individuele ik. Ten diepste zijn we verbonden met elkaar, de natuur én de toekomstige generaties. Ik ben hier niet een beetje aan het spelen, leuke dingen aan het doen en dat is het dan, maar het leven loopt door en gééf je door. We zijn onderdeel van een grotere ontwikkeling van mens en mensheid. Daar ligt voor mij de spirituele opgave in deze uitdagende tijden. Dat we gaan begrijpen dat het leven op alle niveaus op elkaar ingrijpt, samenhangt en in feite circulair functioneert. Dat is de basis. We moeten daarbij ook investeren in ons zieleleven, in onze innerlijke ontwikkeling. Laat je leiden door vrijheid, verantwoordelijkheid en liefde en deel het ruimschoots met anderen. Dan kunnen we wellicht in spiritueel opzicht een groeisprong maken als mensheid. Dan vormt de huidige crisis niet alleen een bedreiging, maar is het ook een prachtige kans.”