Religieus leven gisteren, vandaag en morgen

31 augustus was mijn laatste dag als residerend abt van de Canonie van Berne. Vanaf 10 januari 2013 heb ik de dienst van de leiding mogen bekleden als 71^e abt van Berne. Het bereiken van de 75-jarige leeftijd betekende het einde na ruim elf en een half jaar. Rond mijn afscheid is er heel wat gesproken en geschreven over toekomstverwachtingen en mogelijkheden voor het religieuze leven. Bij diverse gelegenheden heb ik mijn gedachten en gevoelens kunnen en mogen ventileren. Met een enkele gedachte rond dit niet eenvoudige thema wil ik als een soort bloemlezing mijn vaste rubriek in het kwartaalblad Berne afsluiten.

Door: Denis Hendrickx o.praem. | Foto: Ramon Mangold

Mijn start in 2013
Bij mijn aantreden mocht ik bij diverse gelegenheden wat mijmeren omtrent mijn toekomstverwachtingen. En ik citeer enkele woorden uit een vraaggesprek met het Brabants Dagblad rond dat startmoment: “Ik besef dat het kloosterleven onder druk staat. De aanwas laat te wensen over, de gemiddelde leeftijd loopt op. Maar ik zie ook een positieve trend: vrijwilligers die mee willen doen en voor onderdelen verantwoordelijkheid willen dragen. Daarom willen wij naar verbreding zoeken, naar nieuwe vormen van verbintenissen. Ik kan mij voorstellen dat wij mensen toelaten tot onze gemeenschap die interesse hebben in onze spiritualiteit zonder dat zij intreden. Dat zij bijvoorbeeld meedoen aan onze gebeden, de dagelijkse werkzaamheden en recreatievormen. Daarnaast kan ik mij indenken dat wij een deel van onze gebouwen verhuren aan maatschappelijke organisaties wier missie wij onderschrijven. Een gevaar van verwatering van het kloosterleven zie ik hiermee niet. Natuurlijk moet je onderling afspraken maken, maar het kan wederzijds bevruchtend werken. Tot het wezen van het norbertijn-zijn behoort dat wij een relatie hebben met de gemeenschap buiten de kloostermuren. Veel vrijwilligers van buiten zijn al bij ons actief. Wij willen ook nadrukkelijk meedoen aan het maatschappelijk debat, bijvoorbeeld over de toenemende tweedeling in de samenleving. Vanuit de kerk hoor je daar veel te weinig over. Ik wil veel energie steken in het aanknopen van plaatselijke contacten. De abdij mag geen eiland zijn.” Tot zover wat uitgesproken verwachtingen bij mijn aantreden.

Onderweg naar morgen
Stilstaan bij de toekomst van religieus leven betekent dat je niet voorbij kunt gaan aan een aantal elementen die hedendaags maatschappelijk en kerkelijk leven kenmerken. Voor mijn gevoel gelden daarbinnen diverse hoofdlijnen die bepalend zijn. Religieus leven in onze dagen voelt een zware druk in onze sterk geseculariseerde wereld. Het vanzelfsprekende van godsdienst en, nog belangrijker, het vanzelfsprekende van God bestaat niet meer. De moderne mens is een zoeker geworden, een thuisloze in de vele werelden die hij binnengaat. Door privatisering van religie en godsdienst, neemt een afstand nemen van traditie met rasse schreden toe. De wortels van de eigen geloofsovertuiging zijn niet meer bekend. Dat verlaten van veel traditionele waarden en normen wordt bijvoorbeeld in de media geïllustreerd met die merkwaardige vereenzelviging van grote christelijke feestdagen, zoals de opmerking: ‘Pasen is als we op maandag massaal meubels gaan kijken’. In algemene zin genomen blijken de media enkel nog geïnteresseerd te zijn in sensatie.

Secularisatie betekent ook verdamping van kerkelijke instituties
Jaarlijkse cijfers van onder andere Kaski (Katholiek Sociaal-Kerkelijk Instituut) tonen aan dat steeds minder mensen zich verbonden weten met kerkelijke instituties in hun klassieke vormgeving. Deze kerkverdamping staat zeker niet gelijk aan de afname van geloof, spiritualiteit en bewogenheid. De toename van het aantal religieuze lekenbewegingen is daarvan een voorzichtig bewijs.

De snelle en vele maatschappelijke veranderingen doen zeker geen afbreuk aan de veel levende motieven van religieus verlangen. En is dat nu juist niet een belangrijke kern van ons bidden, een wezenlijk element van ons religieus zijn, individueel en in gemeenschap. Religieus leven is leven in verwachting. Verwachting is verlangen en vertrouwen tegelijk. Verwachten is zoiets als het heden erkennen en de toekomst tegemoet zien.

Als belangrijk element kan zeker ook genoemd worden: roeping, geroepen zijn en geroepen worden. Roeping als de ervaring dat God inbreekt. Die inbreuk van God verstaan is verre van eenvoudig. Gods inbreuk beantwoorden is iedere dag als het ware nieuw, omdat het een ja-zeggen is vanuit de concrete omstandigheden van dit moment, vaak tegen de heersende opvatting en de dominante cultuur in. Ieder is natuurlijk verantwoordelijk om zijn eigen weg te gaan met zijn roeping. Dat lijkt me echter maar een gedeelte te zijn van het hele verhaal. Allen zijn wij samen verantwoordelijk voor de verwezenlijking van onze persoonlijke roeping en van de roeping en de zending van het religieuze instituut. Leven in gemeenschap is de inoefening van de aanvaarding van de ander als volkomen anders, als aan mij gegeven om broeder en zuster te worden. In een zo individueel gerichte wereld een verre van eenvoudige opdracht.

Een element dat voor de volgelingen van Norbertus als essentieel geldt is de gerichtheid en betrokkenheid naar buiten. Religieuze instituten zijn in onze streken niet meer die relevante organisaties voor onderwijs en gezondheidszorg zoals we dat vooral in de vorige eeuw zo nadrukkelijk hebben gezien. Veel huidige organisaties en instellingen hebben hun ontstaan te danken aan religieuzen. Het is niet meer zo vanzelfsprekend dat religieuzen aanwezig zijn in het publieke domein. Dat vraagt voortdurend de waarden, de bezieling en de inspiratie van waaruit we leven voor te leven en te laten zien. Het kan, mag en moet een belangrijke bijdrage zijn aan de samenleving waarin her en der het besef doorbreekt dat maakbaarheid niet alles is en waarin zichtbaar wordt dat individualisme een zware wissel trekt op de gemeenschapszin, op zusterschap en broederschap, op de onderlinge solidariteit en verbondenheid. Ons mag verantwoordelijkheid gevraagd worden om de waarden die wij van belang achten aan de orde te laten komen en in te brengen in het publieke debat en het publieke domein.

In het jaar 2015 werd op initiatief van paus Franciscus het ‘jaar van het godgewijde leven’ gehouden, een jaar met extra aandacht voor het religieuze leven op allerlei fronten. Ik beschouw de oproep van Franciscus en zijn doelstellingen en verwachtingen als een van de belangrijkste documenten met het oog op de toekomst van het religieuze leven. Met enkele woorden werd het waarom van zo een bijzondere periode door onze paus samengepakt: “Roemrijke historie om aan terug te denken en over te spreken. Maar ook grote historie welke nog geschreven moet worden. Kijk naar de toekomst.”

Een uitdagende toekomst
Het valt niet te ontkennen dat de toekomstige religieuze gemeenschappen nadrukkelijker kleiner zullen zijn en dat er zeker niet altijd eenvoudige keuzes gemaakt zullen moeten worden. Wat blijft is dat de opbouw van de gemeenschap in leven en werken de basis moet zijn en blijven voor uitstraling en wervingskracht. Als paus Franciscus religieuzen betitelt met ‘experts in communio’ dan ligt daar een grote uitdagende opdracht. Het gaat erom te laten zien, dat het mogelijk is om als broeders/zusters samen te leven. Een gemeenschap hoeft niet te bestaan uit enkel gelijken. Verschillende vormen van betrokkenheid kunnen verrijkend zijn en juist een versterking betekenen voor een hedendaagse gemeenschap. Samen verbinding leggen in het voetspoor van Jezus van Nazaret, hem achterna leven met lef. Het klinkt allemaal veel gemakkelijker dan het in werkelijkheid is. Ben ik bereid en in staat om iemand met een soms heel ander karakter wel echt en ten volle te ontvangen?

Intensief het leven delen vraagt dat we – waar nodig – arm kunnen zijn. En dan arm in de zin van het eigen IK niet voorop te zetten. Samenleven in welk verband dan ook vraagt geduld; er is echt wel een tijdje voor nodig om verschillende ‘ikken’ een beetje te laten samensmelten.

Denis Hendrickx o.praem. is emeritus-abt van Berne